Σπένσερ, Χέρμπερτ

(Spencer). Άγγλος θετικιστής και εξελικτικός φιλόσοφος (Ντέρμπι 1820 - Μπράιτον 1903). Αυτοδίδακτος και διαπαιδαγωγημένος σε αντικονφορμιστικό περιβάλλον, διαμόρφωσε τις απόψεις του με τη μελέτη των φυσικών επιστημών. Μηχανικός των σιδηροδρόμων, συγγραφέας οικονομικών και πολιτικών μελετών, συντάκτης του Economist, το 1853, αφού κληρονόμησε ένα θείο του, εγκατάλειψε κάθε εργασία για v’ ακολουθήσει τη συγγραφική του κλίση. Αφού κυκλοφόρησε την Κοινωνική Στατιστική (1851), σχεδίασε, το 1860, ένα συνθετικό σύστημα φιλοσοφίας, που θα το έγραφε κατά τη διάρκεια πολλών ετών και θα το εξέδιδε με τη βοήθεια διάφορων συνδρομητών. Τελικά το έργο αποτελέστηκε από τα εξής μέρη: Πρώτες Αρχές (1862), Οι αρχές της βιολογίας (1864-67), Οι αρχές της ψυχολογίας (1855-72), Οι αρχές της κοινωνιολογίας (1876-96), Οι αρχές της ηθικής (1892-93). Η κεντρική ιδέα της φιλοσοφίας του Σ. είναι επιστημονική και έχει επηρεαστεί από τη βιολογία της εποχής του. Η εξέλιξη και η πρόοδος αποτελούν την ουσία κάθε πραγματικότητας, που εξελίσσεται αδιάκοπα και αναγκαστικά από το απλό στο σύνθετο, από το ομοιογενές στο ετερογενές, μέσα από διαδοχικές διαφοροποιήσεις. Ακόμα και η επιστήμη υπόκειται στην εξελικτική αυτή αρχή, περνώντας, κατά αντίστροφο τρόπο, από ειδικούς νόμους σε όλο και πιο γενικούς νόμους. Αποκλείεται από το χώρο της η γνώση του απόλυτου, του μη εξαρτώμενου από όρους, δηλαδή εκείνων των γενικότερων αληθειών που δεν μπορούν v’ αναχθούν σε καμιά περαιτέρω αλήθεια. Υπάρχει επομένως ένα Άγνωστο, αληθινή ανεξερεύνητη δύναμη του σύμπαντος, που αποτελεί τον απρόσιτο ιδανικό πόλο της γνώσης και την ουσία του μυστήριου πάνω στο οποίο στηρίζεται η θρησκευτική εμπειρία. Η επιστήμη περιορίζεται στη μελέτη των φαινομένων, τα οποία όμως δεν είναι απλές παραστάσεις, αλλά εκδήλωση του ίδιου του Άγνωστου. Η γνώση φτάνει στη φιλοσοφία το μέγιστο βαθμό ενοποίησης: επιστήμη και φιλοσοφία παραδέχονται γνώσεις και αλήθειες, που είναι απριοριστικές για τους ανθρώπους, γιατί προέρχονται από την εμπειρία που απόκτησαν οι γενιές μέσα στο χρόνο. Η ίδια βιολογική αντίληψη ξαναβρίσκεται και στην κοινωνιολογία και στην ηθική του Σ., ο οποίος αντιλαμβάνεται την κοινωνία σαν ένα οργανισμό· επειδή όμως στον κοινωνικό οργανισμό (αντίθετα από το ζωικό) η συνείδηση δεν ανήκει στο σύνολο αλλά στα μέρη, ο Σ. αξιολογεί τα ανταγωνιστικά κοινωνικά αιτήματα σύμφωνα με την κοινωνιοκρατία του Κοντ. Ήταν φανατικός υπέρμαχος του laisserfaire και του αρνητικού ρόλου του κράτους: ήταν εχθρός κάθε μορφής κρατικού έλεγχου και κάθε προσπάθειας διακοπής με μεταρρυθμιστικά προγράμματα της αυτόνομης και αναγκαστικά αργής εξέλιξης που γίνεται στο επίπεδο της ελεύθερης ατομικής δραστηριότητας. Από το άλλο μέρος, η κοινωνική ολοκλήρωση είναι αναγκαία προοπτική της εξέλιξης: από τα «στρατιωτικά καθεστώτα», στα οποία επικρατεί ο ιεραρχικός έλεγχος, περνάμε στα «βιομηχανικά καθεστώτα», όπου ο σεβασμός μεταξύ των ατόμων είναι αναγκαία συνθήκη του ανταγωνιστικού ρόλου τους, και από εκεί σ’ ένα τρίτο τύπο καθεστώτος, όπου θα εκδηλώνεται η συνεργασία μεταξύ των ατόμων με βάση καθαρά αλτρουιστικά κίνητρα. Στην ηθική ανήκει η αποστολή να ερευνήσει τους λόγους μιας τέτοιας εξέλιξης. Η ηθική υποχρέωση παρουσιάζεται, πράγματι, ως προϊόν της προσαρμογής του ανθρώπου στο περιβάλλον του. Οι επανειλημμένες εμπειρίες, που αποκτά μέσα σ’ αυτό, του διδάσκουν τη χρησιμότητα της αναβολής της ικανοποίησης μιας άμεσης ανάγκης για χάρη άλλων πιο μακρινών και γενικότερων αναγκών. Κάτω από την πίεση όμως εξωτερικών καταναγκασμών, ο άνθρωπος αποκτά ένα αίσθημα εσωτερικής και αυτόνομης υποχρέωσης που αποτελεί απριοριστικό στοιχείο της δράσης του, ακόμα κι αν είναι απλή συνέπεια της εξέλιξης του είδους. Η εξέλιξη αυτή προχωρεί προς την κατεύθυνση της προοδευτικής εξαφάνισης του αισθήματος της ηθικής υποχρέωσης. Πράγματι, όσο περισσότερο η προσαρμογή προς το περιβάλλον θα επιτρέπει τον περιορισμό της εγωιστικής τάσης στην κοινωνική ζωή, τόσο λιγότερο η αλτρουιστική συμπεριφορά θα γίνεται σε βάρος της ανάγκης για ατομική ευτυχία. Η αντίθεση μεταξύ εγωισμού και αλτρουισμού είναι ένα φαινόμενο της εξέλιξης που θα εξαφανιστεί στις επόμενες φάσεις. O Άγγλος φιλόσοφος Χέρμπερτ Σπένσερ (1820-1903): ένας από τους πιο ενδιαφέροντες εκπρόσωπους του αγγλικού θετικισμού και εξελικτικισμού.